Santa Maria delle Grazie (Het Laatste Avondmaal)

De Santa Maria delle Grazie (Onze-Lieve-Vrouw van Genade) is een kerk met bijbehorend klooster uit 1492 die is opgenomen op de Werelderfgoedlijst van de Unesco omwille van de fresco van Leonardo da Vinci (Het Laatste Avondmaal) die zich in de refter van het klooster bevindt.  De kerk werd gesticht door Francesco Sforza, hertog van Milaan met als hoofdarchitect van het gebouw Giuniforte Solari.  De apsis van de kerk wordt toegeschreven aan Donato Bramante. 
In 1943 werd het complex voor een groot deel in de as gelegd, ten gevolge van bombardementen.  De muur met daarop Het Laatste Avondmaal was uit voorzorg met zandzakken verzwaard en doorstond wonderwel de bombardementen en bleef staan.

Hertog Ludovico Sforza gaf Leonardo da Vinci de opdracht voor het maken van het fresco.  Het is een scène uit Het Laatste Avondmaal van Jezus zoals voorgeschreven in de Bijbel en is gebaseerd op Johannes 13:21-26 waarin Jezus aankondigt dat één van zijn twaalf discipelen hem zal verraden.  Het wereldberoemde fresco meet 460 bij 880 centimeter en de opstelling is een iconografisch model.  Leonardo da Vinci begon aan het werk in 1445 en voltooide het in 1498 hoewel hij niet aan één stuk door heeft gewerkt aan de fresco.  Het thema was traditioneel voor eetzalen van kloosters maar de interpretatie van Leonardo da Vinci gaf het veel groter realisme en diepte.  De lunetten bovenin de fresco zijn beschilderd met het wapen van Sforza.

 

In Het Laatste Avondmaal worden de reacties weergegeven toen Jezus zei dat één van hen hem zou verraden.  “Zij keken elkaar aan, onzeker, wie hij bedoelde”, schrijft de evangelist.  Alle twaalf apostelen hebben bij da Vinci een verschillende reactie op deze aankondiging en verkeren in diverse stadia van woede en schok.  Van links naar rechts:

–  Bartolomeus, Jakobus de Mindere en Andreas, die samen een groep vormen, zijn verrast.  Andreas houdt allebei zijn handen omhoog in het “einde” gebaar.  Voor Bartolomeus heeft Leonardo zijn eigen gezicht gebruikt.  In de voorstudie heeft hij de contouren van zijn gezicht in de rode tekening met zwarte inkt geaccentueerd.  Zoals bij veel van zijn tekeningen is de tekst van de linkshandige da Vinci in spiegelbeeld geschreven. 
–  Judas Iskariot vormt samen met Petrus en Johannes een andere groep van drie.  Judas zit in de schaduw en kijkt teruggetrokken na het horen van de onthulling van zijn plan.  Hij houdt een kleine zak met zilverstukken stevig vast, die hij heeft gekregen voor het verraden van Jezus.  Petrus houdt een mes vast, in de tegenovergestelde richting van Jezus gericht, waarschijnlijk vooruitlopend op zijn gewelddadige bescherming van Jezus in Gethsemane.  Overeenkomstig het evangelie wenkt hij de jongste apostel Johannes, om aan Jezus te vragen wie hij bedoelt.  Volgens sommige bronnen echter, stelt deze figuur Maria Magdalena voor, maar dit is in tegenspraak met de aantekeningen van Leonardo en met de iconografische traditie van afbeeldingen van Het Laatste Avondmaal. 
–  Thomas, Jacobus de Meerdere en Filippus vormen de volgende groep van drie.  Thomas wijst in de lucht.  Filippus wijst op zichzelf alsof hij wil zeggen “Ik ben het toch niet, Heer ? “.  Jadobus de Meerdere (door da Vinci gelijkend voorgesteld als de broer van Jezus) is verbaasd en spreidt zijn armen.
–  Mattheus, Judas Taddeus en Simon zijn de laatste groep van drie.  Zowel Mattheus als Taddeus zijn gedraaid in de richting van Simon, waarschijnlijk om een antwoord te krijgen van Simon op hun vraag, wie hij zou bedoelen.

De gebruikte namen zijn algemeen erkend door kunsthistorici.  In de 18de eeuw is er een manuscript gevonden met alle namen.  Hiervoor waren alleen Judas, Petrus, Johannes en Jezus geïdentificeerd.

In overeenstemming met andere afbeeldingen van Het Laatste Avondmaal in die tijd heeft Leonardo het gebruik overgenomen om alle personen tijdens het diner aan één kant van de tafel af te beelden, zodat geen van de aanwezigen in de rug wordt aangekeken.  Maar hij wijkt opmerkelijk af van het gebruik door ook Judas daar te plaasten, te midden van de andere discipelen, terwijl Judas gewoonlijk tegenover de andere apostelen, aan de andere kant van de tafel werd gezet.  Een andere gewoonte was om alle discipelen, met uitzondering van Judas, te voorzien van een aureool.  Leonardo heeft echter gekozen voor meer realisme en dramatiek door niemand van een aureool te voorzien, maar wel Judas naar achter leunend in de schaduw weer te geven.  Ook creëert hij een beeld waarin hij probeert te verklaren waarom Judas en Jezus tegelijkertijd het brood pakken, vlak nadat Jezus de voorspelling van het verraad heeft gedaan.  Jezus is weergegeven alsof hij het zegt tegen Thomas en Jacobus aan zijn linkerkant, die verschrikt reageren omdat Jezus wijst naar een stuk brood voor hen.  Afgeleid door het gesprek tussen Johannes en Petrus steekt Judas zijn hand uit naar een ander stuk brood waar ook Jezus zijn rechterhand naar uitstrekt.  Alle perspectieflijnen en ook de lichtinval vestigen de aandacht op Jezus.

Vanaf 1517 begon een reeks bijna onophoudelijke restauraties van het fresco.  Tussen 1978 en 1999 begon men met het laatste restauratieproject van een lange rij.  Na 22 jaar kon op 28 mei 1999 het fresco weer worden bezocht.

(Op de fotopagina kunt u nog andere foto’s bekijken van Milaan)